Pionierzy spółdzielczości

Stanisław Staszic (1755 – 1826)

Urodził się w Pile w rodzinie mieszczańskiej (ojciec był burmistrzem Piły). Ukończył w Poznaniu seminarium duchowne, po czym wyjechał na studia przyrodnicze do College de France w Paryżu. Jeden z czołowych przedstawicieli myśli społecznej i politycznej polskiego Oświecenia. Był wychowawcą i nauczycielem dzieci kanclerza wielkiego koronnego Andrzeja Zamoyskiego. W 1782 r. uzyskał doktorat obojga praw. Do jego najważniejszych dzieł zalicza się „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” oraz „Przestrogi dla Polski”. To właśnie w „Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego” przytoczył słowa kanclerza Jana Zamoyskiego: „Take będą Rzeczpospolite, jakie jej młodzieży chowanie”. Po III rozbiorze Polski zajął się głównie badaniami naukowymi. Był współtwórcą Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie (1801), a od 1808 r. jego prezesem. Zasiadał w Izbie Edukacyjnej, Dyrekcji Skarbowej i Radzie Stanu Księstwa Warszawskiego, otworzył Radę Górniczą.

W Królestwie Polskim był radcą stanu, członkiem Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Komisji Spraw Wewnętrznych i Policji. Pełnił funkcję dyrektora Wydziału Przemysłu i Kunsztów. Staszic zajął się głównie działalnością gospodarczą. Dążył do rozwoju ekonomicznego ziem polskich. Przyczynił się do rozwoju Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego. W Kielcach założył Szkołę Akademiczno-Górniczą (1816). Zainicjował budowę kopalni w Dąbrowie Górniczej. W 1817 r. założył Korpus Górniczy – rodzaj korporacji i stowarzyszenia pracowniczego. W 1821 r. utworzył pierwsze kasy brackie górnicze – zalążki ubezpieczeń społecznych i stał się prekursorem spółdzielczości na ziemiach polskich i w Europie. W 1816 r. we własnych dobrach hrubieszowskich zorganizował, prekursorskie w skali Europy, Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, zwane także Rolniczym Towarzystwem Wspólnego Ratowania się w Nieszczęściach, które liczyło około 550 gospodarstw chłopskich. Dzięki fundacjom Staszica wzniesione zostały m.in. Pałac Staszica (obecnie PAN), pomnik M. Kopernika, Dom Przytułku i Pracy przy ul. Wolskiej, łożył środki na rzecz Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutu Głuchoniemych. Odznaczony został orderem Orła Białego i orderem św. Stanisława I klasy. Zmarł 20 stycznia 1826 r., pochowany przy dawnym kościele klasztoru OO. Kamedułów na warszawskich Bielanach.

Edward Józef Abramowski (1868 – 1918)

Urodził się 17 sierpnia 1868 r. jako syn Edwarda i Jadwigi z Beynarowiczów w Stefaninie (powiat wasylkowski) na Kijowszczyźnie, w rodzinnym majątku Beynarowiczów. Dziesięcioletni Edward rozpoczął w Warszawie edukację pod okiem m.in.: M. Konopnickiej, K. Pruszczyńskiego z „Promyka”, Z. Pietkiewicza. W 1886 r. rozpoczął studia przyrodnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zaangażował się w działalność konspiracyjną kółek socjalistycznych. Studiował w Genewie, gdzie zetknął się z działaczami socjalistycznymi – St. Mendelsonem i A. Dębskim. Szybko zniechęcił się do tego nurtu i zaczął budować własną partię „Zjednoczenie Robotnicze”.

Po śmierci żony w 1892 r. udał się na emigrację do Paryża, Londynu, Zurychu, Genewy i przebywał tam do 1897 r. Wówczas przeszedł w kierunku anarchizmu „etycznego” z wielką dozą mistycyzmu („anarchizm chrystusowy”). Stworzył nowy ruch polityczny i społeczny – socjalizm bezpaństwowy. Zalecał bojkot państwa i tworzenie oddolnych organizacji, jak: szkolnictwo, sądy polubowne, stowarzyszenia spożywcze, wolne kooperatywy etc.

Idei Kooperacji poświęcił m.in. prace: „Zasada respubliki kooperatywnej” (1905), „Znaczenie spółdzielczości dla demokracji” (1906), „Idee kooperatyzmu” (1907). Abramowski stworzył w tym czasie Związek Towarzystw Samopomocy Społecznej, Towarzystwo Kooperatystów, współtworzył pismo spółdzielcze „Społem”. Abramowski jednocześnie pracował naukowo na polu psychologii. Miał wielkie plany z tym związane (utworzenie w Warszawie Instytutu Psychologicznego). W 1915 r. powołano go na katedrę psychologii w reaktywowanym Uniwersytecie Warszawskim.

Ciężki stan zdrowia – zaawansowana gruźlica oraz nadużywanie narkotyków, uniemożliwiły szersze włączenie się w prace badawcze. W obliczu nadchodzącej śmierci, w 1917 r. napisał „Poemat śmierci”. Zmarł 21 czerwca 1918 r.

Franciszek Stefczyk (1861 – 1924)

Urodził się 2 grudnia w Krakowie jako syn Franciszka i Wiktorii z Malinowskich. Wychowywał się w atmosferze religijnej i patriotycznej. Studiował historię na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz ekonomię i prawo w Wiedniu, gdzie zetknął się z kasami Raiffeisena. Po powrocie do Krakowa w 1884 r. podjął pracę nauczyciela w Czernichowie, jednak szybko ją porzucił i zaangażował się w działalność Towarzystwa Kółek Rolniczych. Zaczął organizować spółki oszczędnościowo-pożyczkowe typu Raiffeisena, zwane później kasami Stefczyka. W 1890 r. zrejestrowano pierwszą na ziemiach polskich „Spółkę oszczędności i pożyczek”.

Ważnym elementem spółek było upowszechnianie wartości chrześcijańskich („Cnota oszczędności wiedzie do wolności”). Stefczyk intensywnie rozwijał handel wiejski, organizował kursy handlowe dla pracowników spółdzielni rolniczych. W latach 1898-1899 stworzył i był dyrektorem Związku Handlowego Kółek Rolniczych. Organizował i prowadził wykłady, kursy i szkolenia. W 1903 r. założył w Rzeszowie Szkołę Mleczarską. Dzięki niemu Sejm krajowy utworzył Biuro Krajowego Patronatu dla Spółek Oszczędności i Pożyczek we Lwowie, którego został dyrektorem. Efektem wielkiej aktywności było m.in. utworzenie około 1500 spółdzielni wiejskich. W latach 1908-1909 był posłem do Sejmu Krajowego z ramienia PSL. W 1909 r. współtworzył i kierował Centralną Kasą Spółek Rolniczych we Lwowie.

Po zakończeniu I wojny światowej aktywnie włączył się w odbudowę państwa. W 1919 r. został dyrektorem Centralnej Kasy Spółek Rolniczych w Warszawie. Organizował i kierował Państwowym Bankiem Rolnym. Jako prezes Głównego Urzędu Ziemskiego przygotowywał projekt ustawy o reformie rolnej. Stefczyk był jednocześnie wykładowcą w Wyższej Szkole Handlowej (później SGH).

Ciężko chory Stefczyk już w szpitalu przygotowywał dokumentację do przewodu habilitacyjnego. 30 czerwca 1924 r. Rada Wydziału Rolniczego UJ przyznała Stefczykowi stopień naukowy doktora habilitowanego z zakresu spółdzielczości. Tego samego dnia Stefczyk zmarł. Został pochowany we Lwowie na cmentarzu Łyczakowskim. Za swoje dokonania na polu spółdzielczości otrzymał Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.

Marian Rapacki (1884 – 1944)

Urodził się 7 lutego 1884 r w sieradzkiem, w majątku Cieleckich w Różdżałach koło Rossoszycy z ojca Bronisława i matki Jadwigi z Chełmickich. Dziad Mariana był oficerem armii Królestwa Polskiego i uczestnikiem Powstania Listopadowego, ojciec brał udział w Powstaniu Styczniowym.

W 1902 r. ukończył w Warszawie renomowaną szkołę Rontalera z tytułem kandydata nauk komercjalnych. Studiował w Akademii Handlowej w Lipsku i w Londynie w Pitman’s Metropolitan School. Pod koniec 1905 r. wrócił do Królestwa Polskiego pracując w Towarzystwie Pożyczkowo-Oszczędnościowym w Piotrkowie i Warszawskim Syndykacie Rolniczym. Działał w konspiracji w Narodowym Związku Robotniczym (NZR) pod pseudonimem „Sęk”, redagował pisma: „Kiliński”, „Czołem”. Po powrocie z zesłania zaczął pracę we Lwowie w Akcyjnym Banku Związkowym. Tam zajął się szerzej problematyką spółdzielczości. Jako działacz NZR (pseudonim „Machnicki”) współpracował z Piłsudskim.

Od 1919 r. zaczął pracę w Polskim Związku Rewizyjnym Spółek Kredytowych w Warszawie, w zarządzie Związku Spółdzielni Budowlanych, kierował redakcją miesięcznika „Siła”. Od 1920 r. Rapacki pracował kolejno w: Związku Polskich Stowarzyszeń Spożywców, Związku Spółdzielni Spożywców RP, „Społem” Związku Spółdzielni Spożywców RP. Od 1927 r. był też członkiem Rady Banku Polskiego. Budował tzw. Spółdzielczość neutralną. Swe poglądy zawarł m.in. w: „Programie gospodarczym Związku”, „Programie gospodarczym spółdzielczości spożywców”. Od 1923 r. Rapacki wykładał w Szkole Głównej Handlowej. Pracował także w Komisji Naukowej Spółdzielczego Instytutu Naukowego. Zasiadał w Zarządzie Międzynarodowego Związku Spółdzielczego. Autor ponad 300 artykułów i broszur dotyczących spółdzielczości. We wrześniu 1939 r. zajmował się aprowizacją Warszawy.

W okresie okupacji niemieckiej kontynuował pracę w spółdzielczości spożywców w całym Generalnym Gubernatorstwie. Zorganizował i stanął na czele Komitetu Spółdzielczego, który był elementem Polskiego Państwa Podziemnego. Prowadził wykłady w konspiracyjnej AGH. Rapacki zginął podczas Powstania Warszawskiego, w czasie bombardowania 16 września 1944 r. Pochowany 12 kwietnia 1945 r. na Powązkach.

Stanisław Wojciechowski (1869 – 1953)

Urodził się 15 marca 1869 r. w Kaliszu, w rodzinie Feliksa i Florentyny z domu Varhoff. Uczęszczał do gimnazjum w Kaliszu, następnie studiował na Uniwersytecie Warszawskim. Tam związał się z konspiracją socjalistyczną. Organizował robotniczy ruch zawodowy, działał w tajnym Zjednoczeniu Robotniczym. Po dwukrotnym aresztowaniu, w 1892 r. opuścił Warszawę. Przebywał w Zurichu, Paryżu a następnie w Londynie. Na emigracji w Paryżu stał się współtwórcą Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1893 wrócił do Warszawy. Tu przez kilka lat współpracował z J. Piłsudskim wydając m.in. organ prasowy PPS –„Robotnik”.

W 1906 r. po rozpadzie PPS-u odszedł z partii i rozpoczął aktywną działalność społeczną i gospodarczą. Zaczął tworzyć wolne związki zawodowe. Zaangażował się w Towarzystwie Kooperatystów rozwijając działalność wydawniczą, bank, spółdzielnie spożywców, kółka rolnicze, sklepy robotnicze. W 1906 r. założył tygodnik „Społem”, którego był redaktorem do 1914 r. Był członkiem zarządu Warszawskiego Związku Stowarzyszeń Spożywczych. Pełnił funkcję ministra spraw wewnętrznych w latach 1919-1920. W 1920 r. został profesorem historii i teorii kooperacji oraz wykładowcą spółdzielczości i pracy naukowej w wyższej Szkole Handlowej.

20 grudnia 1922 r. został Prezydentem RP. 14 maja 1926 r. w wyniku zamachu Piłsudskiego podał się do dymisji. Powrócił do pracy w spółdzielczości i pracy naukowej w Szkole Głównej Handlowej i Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. W latach 1928-1929 był dyrektorem Spółdzielczego Instytutu Naukowego. Autor prac naukowych: Kooperacja w rozwoju historycznym (1922), Ruch spółdzielczy (1930), Spółdzielnie rolnicze. Jakie mogą być i powinny w Polsce według wzorów zagranicznych (1936), Historia spółdzielczości polskiej do 1914 roku (1939).

Okupację niemiecką przeżył częściowo w majątku rodziny Grabskich, a większość w swoim domu na warszawskiej Ochocie. Zmarł niemal całkowicie zapomniany 9 kwietnia 1953 roku w Gołąbkach pod Warszawą. Pochowany został w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Stanisław Wojciechowski był uhonorowany wieloma polskimi i zagranicznymi odznaczeniami m.in.: Order Polonia Restituta, czechosłowacki Wielki Krzyż Białego Lwa, francuska Wielka Wstęga Legii Honorowej.